Inson taraqqiyoti indeksi (Human Development Index)
Ma’lumot o’rnida, Inson taraqqiyoti indeksi (Human Development Index) – bu BMT Taraqqiyot Dasturi (BMTTD) tomonidan nashr etiladigan va inson taraqqiyoti bo’yicha maxsus ma’ruzalarning bir qismi sifatida foydalaniladigan dunyo mamlakatlari va mintaqalarida inson rivojlanishini tavsiflovchi kompozit ko’rsatkich bo’lib, ma’lum bir mamlakatda insonning turmush darajasini baholab beradigan mamlakatning uchta asosiy yo’nalish bo’yicha sog’liqni saqlash sifati, ta’lim va fuqarolarning daromad va yutuqlarini o’lchaydigan keng qamrovli ko’rsatkich hisoblanadi.
- O’rtacha umr ko’rish indeksi: tug’ilishdagi o’rtacha umr ko’rish bilan o’lchanadigan salomatlik va uzoq umr ko’rish.
- Ta’lim indeksi: maktab yoshidagi bolalarning o’rtacha maktab yoshi va o’rtacha katta yoshdagi maktab ta’limi bilan o’lchanadigan ta’limdan foydalanish imkoniyati.
- Yalpi milliy daromad indeksi: xarid qobiliyati pariteti (XQP) bo’yicha AQSh dollarida aholi jon boshiga yalpi milliy daromad (YaMD) bilan o’lchanadigan munosib turmush darajasi.
Ushbu uchta o’lchov 0 dan 1 gacha bo’lgan raqamli qiymatlar sifatida standartlashtiriladi, ularning geometrik o’rtachasi 0 va 1 o’rtasidagi birlashtirilgan ITI ballidir. Keyin davlatlar ushbu ball asosida tartiblanadi. Tadqiqotni tayyorlashda, shuningdek, tadqiqot qamrab olingan mamlakatlar va mintaqalardagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik vaziyatni tavsiflovchi ko’plab omillar, jumladan, inson huquqlari va fuqarolik erkinliklari sohasidagi vaziyat, shuningdek, jamiyat hayotida ishtirok etish, ijtimoiy ta’minot, aholining hududiy va ijtimoiy harakatchanlik darajasi, madaniy rivojlanish darajasi ko’rsatkichlari, axborotdan foydalanish, sog’liqni saqlash, ishsizlik, jinoyatchilik, atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik stress kabi ko’plab omillar hisobga olinadi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson taraqqiyoti bo’yicha hisobotlari odatda bir yildan ikki yilgacha kechikadi, chunki ular milliy statistika idoralari tomonidan ma’lumotlar e’lon qilinganidan keyin xalqaro taqqoslashni talab qiladi.
